"چونکه" ی کوردی و فارسی
کیونکہ" ی ئوردو، çünkü ی تورکی
کیونکہ" ی ئوردو، çünkü ی تورکی
شتێکی ئاشکرایە ئامڕازی "چونکە" لە کوردی و فارسیدا ڕەسەنە، و پێک‌هاتوە لە:
١. "چون" |چۆن=چوون| ی کوردی و فارسی (و زمانە ئێرانیەکانی تر)، کە خۆی لە بنەڕەتدا بە واتای "وەکو.." و "لەبەر ئەوەی.." و "بۆ ئەوەی.." ـە، لە "ج‌ی‌گ‌ون" |چێێ-گۆۆن| ی پەهلەویەوە هاتوە بە واتای "چۆن" [دەقاودەق = چ جۆرێک، چ شێوەیەک، واتە پێک‌هاتوە لە: "ﻤ.ﮬ" = "ج‌ی‌هـ" ["ج‌ی" ی پەهلەویی مانی] |چێێ| ( = "چه" |چێ| و "چی" |چیی| ی فارسی = "چی" ی کوردی) + "گ‌ون‌ک'" |گۆنەگ| بە واتای "جۆر، شێوە" (لە فارسیدا بە شێوەی "گونه" |گوونه=گوونێ| ماوەتەوە)، لە "گ‌ون'" |گۆون| ـەوە بە واتای ڕەنگ، کە پێشتر لە ئەوێستاییدا بە شێوەی "گەۆنە" بوە].
ئەم "چێ-گۆن" ـە پەهلەویە لە فارسیدا بە شێوەی "چگونه" |چێگوونه=چێگوونێ| ماوەتەوە.
هەر لە پەهلەویدا لە "چێ-گۆن" ـەوە وشەی "ج‌ی‌گ‌ون‌ی‌هـ" [ج‌ی‌و‌ن‌ی‌هـ] |چێ-گۆنییهـ| داڕێژراوە، بە واتای چۆنیەتی، سروشت، خاسیەت. کە ئێستە ئەمە لە فارسیی نوێدا بە شێوەی "چگونه‌گی" |چێگوونه‌گیی=چێگوونێگیی| ماوەتەوە.
بەڵام وشە پەهلەویەکە "چێ-گۆن" لە کوردی و فارسیدا بۆ شێوەی "چۆن" یش گۆڕاوە (سەرەتا "چێ" بوەتە "چی" و ئینجا "چ"، دەنگی |گ| یش ون بوە، ئیتر بوەتە "چوون")، و ئیتر "چۆن" |چۆن| و |چوون| یش لەمەوە دروست بوە، و ئێستەش لە فارسی و ـ کەمتر ـ کوردیدا هەردو شێوەی |چۆن| و |چوون| دەوترێت، و |چوون|بوەتە |چون| یش. کە هەم بە واتای "چۆن" ـە، و هەم واتای "وەکو" دەدات [بەتایبەتی بە شێوەی |چۆن| ـ ] کە واتایەکی هەمان "چێ" ی پەهلەویە، و هەم وەکو ئامڕازی پەیوەست‌کردن بە واتای "لەبەر ئەوەی" دێت [خۆی لە پەرثی و پەهلەویدا "ج‌ی" |چێێ| بە هەردو واتای "بۆ ئەوەی" و "چی" بەکار دێت، ئینجا واتای "وەکو" شێوەیەکی هەمان واتای "بۆ ئەوەی" ـە، وەکو ئەوەی ئێستە "چۆن" یش بە هەمان واتای "وەکو" بەکار دێت].
ئەمە بیروڕا باوەکەیە لەسەر ڕیشەی "چون"، بەڵام ئەگەرێکیشی هەیە "چون" لە "" |چێ-ئێوێنەگ| ی پەهلەویەوە هاتبێت بە هەمان واتای "چۆن"، کە ئەم شێوەیە پەهلەویە پێک‌هاتوە لە: "چێ" [ ی پەرثی و پەهلەوی ="چی" ی کوردی و فارسی] + "ء‌د‌و‌ی‌ن‌ک'" |ئێوێنەگ| ی پەهلەوی، کە بە واتای شێواز و شێوەیە ["ئێوێن-" لە "ئایین" ی فارسی و کوردیدا ماوەتەوە کە لە بنەڕەتدا بە واتای ڕێ‌وشوێنە واتە شێوازی هەڵس‌وکەوت، ئەمە جگە لەوەی "ئێوێنەگ" لە "ئایینه" ی فارسی و "ئاوێنە" ی کوردیدا ماوەتەوە]. بەم شێوەیە "چێ-ئێوێنەگ" واتای دەبێتە "چ شێوە" یانی "بە چ شێوەیەک".
ئەگەریشی هەیە وشە پەهلەویەکە هەر پێش فارسیی نوێ و کوردیی نوێ بوبێتە "چیۆن" و "چۆن"، چونکە وشەکە لە پەهلەویی مانیدا بە شێوەی نوسراوی "ج‌ء‌و‌ن" و "ج‌ءءون" و "ج‌ون" یش گەیشتوە، کە بە |چێ‌ئۆۆن| و |چۆۆن| دەخوێنرێتەوە، و بە واتاکانی "بەم جۆرە"، "وەکو"، "چۆن". ئەم "چێ‌ئۆن" ـە وا دەردەکەوێت شێوەیەکی درەنگ‌وەختی هەمان "چێگۆن" ی پێشو بێت، و بەوەدا کە بە شێوەی نوسراوی "ج‌ون" یش هاتوە؛ دیارە هەر لە پەهلەویدا بوەتە "چۆن"، ئیتر ئەگەری زۆرە شێوەی "چۆن" ی فارسی و کوردی لەمەوە هاتبێت، نەک ڕاستەوخۆ لە "چێگۆن" ـەوە.
٢. "که": "که" |کێ| ی فارسی، و "که" ی کوردی، لە "کی" |کێێ| ی پەرثی و پەهلەویەوە، کە خۆی لە بنەڕەتدا بە هەمان واتای "کێ" و "کام" ـە [کە بەم واتایە لە فارسیدا "که" |کێ=کێێ| و "کی" |کیی| ـە، و لە کوردیدا "کێ" |کێێ=کیی| ـە]، بەڵام وەکو ئامڕازی پەیوەستکردنی ڕستە بەکار هاتوە، کە ئێستە "که" ی کوردی و فارسی بەم شێوەیە بەکار دێت و ئیتر واتای "ئەوە" و "ئەوەی که.." ی وەرگرتوە.
بۆیە "چونکه" |چونکێ=چونکه| بەسەر یەکەوە (چون+که) واتای دەکاتە: "لەبەر ئەوەی کە.."، و "وەکو ئەوەی کە..".
بەم شێوەیە دەتوانین بڵێین کوردیی نوێ "چونکه" ی لە کوردیی ناوەڕاستەوە بۆ ماوەتەوە، و فارسیی نوێیش لە فارسیی ناوەڕاست (پەهلەوی) ـەوە، یان وردتر بڵێین: هەردو پارچەی وشە لێکدراوەکە "چون" و "که" دەگەڕێنەوە بۆ قۆناغی ناوەڕاست.
هەرچەند ئەگەر وشەکە بەتەواوی وەکو کوردیی نوێ بیڵێین؛ دەبێتە "چۆن کە"، کە وشەکە لە کوردیدا "چونکه" |چونکه| یە؛ ئەمە شوێنەواری "چون" |چوون| ـە، کە |چوون| دا لە کوردی و لە فارسییشدا بزوێنەکەی کورت بوەتەوە و بوەتە |چون|، لێرەوە ئەگەرێکی هەیە ئەم شێوە وتنە کاریگەریی فارسیی تێدا بێت، چونکە گۆڕانی دەنگی |ۆۆ| و |ێێ| بۆ دەنگی |وو| و |یی| لە فارسیی نوێی هاوچەرخ (=فارسیی ئێرانی) ـدا ڕوی داوە.
لە فارسیەوە بۆ زمانە هیندی و تورکیەکان
ئینجا وشەی "چونکه"، لە فارسیەوە بڵاو بوەتە بە زمانەکانی تردا:
لە زمانە هیندیەکان: क्योंकि |کیۆنـ[ـگـ]ـکی| ی هیندیی نوێ [="کیونکہ" |کیۆنـ[ـگـ]ـکی| ی ئوردو].
لە زمانە تورکیکەکان:
ـ çünkü |چـ[ـیـ]ـنکـ[ـی]| ی تورکیی نوێ ("چونکه" ی تورکیی عوثمانی).
ـ çünki |چـ[ـیـ]ـنکی| ی ئازەربەیجانی.
ـ чүнкн (بە پیتی لاتینی çünki) |چـ[ـیـ]ـنکی| ی تورکمانی.
ـ чөнкн (بە پیتی لاتینی chönki) |چـ[ـیـ]ـنکی| ی تەتەری.
ـ "چۈنکی" (بە پیتی لاتینی chünki) |چـ[ـیـ]ـنکی|ی ئویغوری.
ـ чункн |چونکی| ی (بە پیتی لاتینی chunki) ی ئوزبەکی.
ـ لە сөнки |سـ[ـیـ]ـنکی| (بە پیتی لاتینی sönki) ی باشقیری.
ئەمانە لە وشە فارسیەکە "چونکه" وە هاتون. بۆچی لە کوردیەکەوە نەهاتون؟ لەبەر ئەوەی فارسی ئەو کاریگەریە زۆرەی لەسەر گەلانی ئاسیا هەبوە، هەر لە تورکە عوثمانیەکانەوە هەتاکو هیندیەکان.
بێ گومان هیچ خوێنەوارێکی تورک نکولی لەوە ناکات کە وشە تورکیەکە لە فارسیەکەوە خوازراوە. (شەمسەدین سامی) لە "قاموس ترکی" ـدا بەپاڵ وشەی "چۏنکه" وە نوسیویەتی "فا." یانی: "فارسی".
لە زمانە هیندیەکان: क्योंकि |کیۆنـ[ـگـ]ـکی| ی هیندیی نوێ [="کیونکہ" |کیۆنـ[ـگـ]ـکی| ی ئوردو].
لە زمانە تورکیکەکان:
ـ çünkü |چـ[ـیـ]ـنکـ[ـی]| ی تورکیی نوێ ("چونکه" ی تورکیی عوثمانی).
ـ çünki |چـ[ـیـ]ـنکی| ی ئازەربەیجانی.
ـ чүнкн (بە پیتی لاتینی çünki) |چـ[ـیـ]ـنکی| ی تورکمانی.
ـ чөнкн (بە پیتی لاتینی chönki) |چـ[ـیـ]ـنکی| ی تەتەری.
ـ "چۈنکی" (بە پیتی لاتینی chünki) |چـ[ـیـ]ـنکی|ی ئویغوری.
ـ чункн |چونکی| ی (بە پیتی لاتینی chunki) ی ئوزبەکی.
ـ لە сөнки |سـ[ـیـ]ـنکی| (بە پیتی لاتینی sönki) ی باشقیری.
ئەمانە لە وشە فارسیەکە "چونکه" وە هاتون. بۆچی لە کوردیەکەوە نەهاتون؟ لەبەر ئەوەی فارسی ئەو کاریگەریە زۆرەی لەسەر گەلانی ئاسیا هەبوە، هەر لە تورکە عوثمانیەکانەوە هەتاکو هیندیەکان.
بێ گومان هیچ خوێنەوارێکی تورک نکولی لەوە ناکات کە وشە تورکیەکە لە فارسیەکەوە خوازراوە. (شەمسەدین سامی) لە "قاموس ترکی" ـدا بەپاڵ وشەی "چۏنکه" وە نوسیویەتی "فا." یانی: "فارسی".
وتنی وشە کوردیەکە
وەکو وتم وشە کوردیەکە (لە کرمانجیەکاندا) "چونکه" |چونکه| یە، کە خۆی لە بنەڕەتدا |چوونکێ| بوە، و ئەگەر ئێستەش وشەکە دابڕێژینەوە؛ دەبێتە "چۆن که".
لە کرمانجیی باکوردا: "چونکی"، "چونکو"، "چکو" و "چکۆ"، "چمک~" و "چمکی" و "چماکی"، لە هەمویان باوتر "چونکی" و "چمکی" ـە. لێرەدا دیارە "چونکی" بوەتە و "چومکی" و ئینجا و "چنکی" و ئینجا "چمکی" و "چوکی" و "چکی"، و "چونکو" بوەتە "چومکو" و "چومکۆ" (و "چمکو" و "چمکۆ") و "چونکۆ" و ئینجا "چنکو" و "چنکۆ" و ئینجا "چکو" و "چکۆ" و "چوکو" و "چوکۆ". هەروەها بە گەلێک شێوەی تریش هەر لە کرمانجیی باکوردا دەگٶڕێت: "چونکە" دەبێتە "چومکه" و هەروەها "چمکه" و "چنکه" و "چوکە".
لە هەورامییشدا "چونکه" و "چونکا" و "چونکی" و "چونکو" و "چونکای" و "چونکاتی".
ئەم "چونکو" و "چونکی" ـە لە کرمانجیی ناوەڕاستیشدا بەکەمی بەکار دێت.
ئەم گۆڕانە دەنگیە لە "چونکە" وە بۆ "چونکو" و "چونکی"؛ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی شێوەزارە کوردیەکان لە وتنی "که" و "کێ" دا جیاوازییان تێ کەوتوە: خۆی لە بنەڕەتدا "کێ" یە، ئینجا ئەمە بە شێوەی "کێ" (کرمانجیی ناوەڕاست) و "کی" (کرمانجیی باشور و باکور، و هەورامی) بە واتای "کێ" ( = "چ کەسێک"، "ئەو کەسەی") دێت، و هەر لەم واتایەوە بە شێوەی "که" [کۆنتر "کێ"] وەکو ئامڕازی پەیوەست‌کردن و بە واتای "ئەوەی کە.." دێت (بۆ ڕاڤەکردن و باسی هۆکار)، هەروەها ـ لە کرمانجیی باکوردا ـ بە شێوەی "کو" یش دێت بە هەمان واتای "کە" ی ئامڕازی پەیوەست‌کردن. بۆیە ئێستە "چون که" لە شێوەزارەکاندا دەبێتە "چونکی" و "چونکو". لێرەوە دەتوانین گریمانە بکەین کە "چونکو" سەرەتا لە کرمانجیی باکوردا دروست بوە. "چونکە" یش گشتیە، لە کرمانجیی ناوەڕاست و باشور و هەورامیدا ئەمە باوە. "چونکی" یش لە کرمانجیی باکور و ـ تا ڕادەیەک ـ ناوەڕاست و لە هەورامیدا هەیە.
شێوەی نوسراوی نوێی تورکیەکە çünkü بەڕواڵەت ئاماژە دەکات بۆ شێوەی "چونکو" ی کرمانجی، بەڵام گۆکردنی وشەکە لە تورکیدا زیاتر وەکو |چینکی| یان |چن'ک'| دەنوێنێت [چونکە ü بەرامبەری "ی" ێکی نەبزوێنە]. ئەمە لە کاتێکدا لە تورکیی عوثمانیدا کە بە پیتی عەرەبی-فارسی دەنوسرا؛ بە شێوەی "چونکه" بو، واتە شێوەی نوسراوی وشە فارسیەکە.
لە کرمانجیی باکوردا: "چونکی"، "چونکو"، "چکو" و "چکۆ"، "چمک~" و "چمکی" و "چماکی"، لە هەمویان باوتر "چونکی" و "چمکی" ـە. لێرەدا دیارە "چونکی" بوەتە و "چومکی" و ئینجا و "چنکی" و ئینجا "چمکی" و "چوکی" و "چکی"، و "چونکو" بوەتە "چومکو" و "چومکۆ" (و "چمکو" و "چمکۆ") و "چونکۆ" و ئینجا "چنکو" و "چنکۆ" و ئینجا "چکو" و "چکۆ" و "چوکو" و "چوکۆ". هەروەها بە گەلێک شێوەی تریش هەر لە کرمانجیی باکوردا دەگٶڕێت: "چونکە" دەبێتە "چومکه" و هەروەها "چمکه" و "چنکه" و "چوکە".
لە هەورامییشدا "چونکه" و "چونکا" و "چونکی" و "چونکو" و "چونکای" و "چونکاتی".
ئەم "چونکو" و "چونکی" ـە لە کرمانجیی ناوەڕاستیشدا بەکەمی بەکار دێت.
ئەم گۆڕانە دەنگیە لە "چونکە" وە بۆ "چونکو" و "چونکی"؛ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی شێوەزارە کوردیەکان لە وتنی "که" و "کێ" دا جیاوازییان تێ کەوتوە: خۆی لە بنەڕەتدا "کێ" یە، ئینجا ئەمە بە شێوەی "کێ" (کرمانجیی ناوەڕاست) و "کی" (کرمانجیی باشور و باکور، و هەورامی) بە واتای "کێ" ( = "چ کەسێک"، "ئەو کەسەی") دێت، و هەر لەم واتایەوە بە شێوەی "که" [کۆنتر "کێ"] وەکو ئامڕازی پەیوەست‌کردن و بە واتای "ئەوەی کە.." دێت (بۆ ڕاڤەکردن و باسی هۆکار)، هەروەها ـ لە کرمانجیی باکوردا ـ بە شێوەی "کو" یش دێت بە هەمان واتای "کە" ی ئامڕازی پەیوەست‌کردن. بۆیە ئێستە "چون که" لە شێوەزارەکاندا دەبێتە "چونکی" و "چونکو". لێرەوە دەتوانین گریمانە بکەین کە "چونکو" سەرەتا لە کرمانجیی باکوردا دروست بوە. "چونکە" یش گشتیە، لە کرمانجیی ناوەڕاست و باشور و هەورامیدا ئەمە باوە. "چونکی" یش لە کرمانجیی باکور و ـ تا ڕادەیەک ـ ناوەڕاست و لە هەورامیدا هەیە.
شێوەی نوسراوی نوێی تورکیەکە çünkü بەڕواڵەت ئاماژە دەکات بۆ شێوەی "چونکو" ی کرمانجی، بەڵام گۆکردنی وشەکە لە تورکیدا زیاتر وەکو |چینکی| یان |چن'ک'| دەنوێنێت [چونکە ü بەرامبەری "ی" ێکی نەبزوێنە]. ئەمە لە کاتێکدا لە تورکیی عوثمانیدا کە بە پیتی عەرەبی-فارسی دەنوسرا؛ بە شێوەی "چونکه" بو، واتە شێوەی نوسراوی وشە فارسیەکە.
