بنچینەی ناوی "كاوە" و كەسێتیی كاوەی ئاسنگەر"
سەروەر پێنجوێنی
گۆڤاری (ڕازاوە)، ژمارە (٣)ی بەهاری ٢٠٢٣
جەژنی كولتووری و نەتەوەیی (نەورۆز) لە كولتووری كوردیدا؛ داستان و فەلسەفەكەی ـ بەو شێوەیەی لە داب‌ونەریتی میللیی كوردیدا هەیە ـ ڕاپەڕینی پاڵەوانی میللی (كاوەی ئاسنگەر)ە بەسەر (زوحاك)ی زۆرداردا. كەسێتیی جوانی كاوەی ئاسنگەر؛ كەسێتیی پاڵەوانێكی میللی و ئایكۆنێك و هێمایەكە بۆ خەبات و ڕاپەڕینی خۆڕسك و میللی بە ڕوی زۆردار و داگیركەردا. ئەمەیە هێماسازیی كەسێتیی كاوەی ئاسنگەر و شۆڕشەكەی.
لە سەرەتا دەبێت ئەوە بە ڕوونی بڵێین: كاوەی ئاسنگەر كەسێتییەكی كولتووریە، و ئەفسانەكەی بەدیاری‌كراوی "ئەفسانەیەكی ڕاڤەیی"ـە بۆ ڕاڤەی دروست‌بوونی (ئاڵای كاویان) دروست بووە، وەكوو دواتر زیاتر ڕوونی دەكەینەوە، و دواتر لەگەڵ چیرۆكی كێشمەكێش و جەنگی (فرێدۆن) لەگەڵ (ئەژدەهاك) پەیوەست كراوە، و ئینجا لەم قاڵبەدا كراوە بە ئەفسانەی جەژنی نەورۆز (خۆی هەر جەژنێكی ئێرانی ئەفسانەیەكی هەیە، چۆن هەر سرووت "طقس"ـێك نمایش‌كردنی ئەفسانەیەكە). ئیتر نابێت چاوەڕوانی ئەوە بین كاوە كەسێتییەكی مێژویی دیاریكراو بێت، و مەرج نیە وا بێت، و لە بنەڕەتیشدا پەیوەندیی بە چیرۆكی فەرەیدوون و زوحاكەوە نیە، و سەرەتا بەشێك نەبووە لە ئەفسانەی بنەڕەتیی جەژنی نەورۆز، بەڵام داب‌ونەریتە میللیەكە لە كۆتاییدا ئەم شێوەی وەرگرتووە، و ئەمەش تازە بوەتە بەشێك لە كولتوور.
بەم شێوەیە كەسێتیی (كاوەی ئاسنگەر)ی كوردی؛ كەسێتییەكی
كولتووریی ناو كولتووری میللیی كوردە، و بەم واتایە و لەم چوارچێوەیەدا بوون و بەهای
خۆیی هەیە. ئەمەش شتێكە كولتووری میللی كردویەتی. هەموو كولتوورێكی ناوچەیی، كە هاوبەشە
لە كولتوورێكی گەورەتردا، كەسێتیە كولتووریەكانی ئەو كولتوورە لە ڕوانگەی خۆی و ئاوێنەی
ناسنامەی خۆیەوە دادەڕێژێتەوە. بابەتەكە ئەوە نیە ئێمە وەكوو توێژی نووسەر و
مێژوونووس بڵێین "كاوەی كورد" یان "كاوەی كوردی" و زۆر لە
خۆمان بكەین بۆ دۆزینەوەی بنچینەیەكی مێژوویی دیاریكراو بۆ كەسێتیەكە. بەڵكوو
بابەتەكە ئەوەیە هۆشیاریی میللیی كوردی كاتێك چیرۆكی كاوە دەگێڕێتەوە؛ وەكو بەشێك لە
ڕابردووی كۆنینەی كۆمەڵگاكەی خۆی دەیگێڕێتەوە، بەبێ ئاماژە بۆ پۆلێنێكی مێژوویی و
نەتەوەیی، وەكوو "ئێرانیە كۆنەكان"، یان "مەنناییەكان" یاخود
"مادیەكان"، یان "كورد" ياخود "فارس"، یان كاوە بە "ئیسفەهانی" ناوببات (كە
لە شاری ئیسفەهان داب‌ونەریتی كاوەی ئاسنگەر زیاتر خۆماڵی كراوە، و بووەتە داب‌ونەریتێكی
مێژوویی كە كاوە ئاسنگەرێك بووە لە ئیسفەهان). بەو شێوەیە هۆشیاریی میللیی كوردی ئەفسانە
كۆنەكە لە ڕوانگەی خۆیەوە دادەڕێژێتەوە و خۆی و ڕابردووی كۆمەڵگاكەی خۆیی تێدا دەبینێتەوە.
خاوەندارێتیی هۆشیاریی میللیی كوردی لە كەسێتیی كاوە
لەبەر ئەوە نیە كە لە "شاهنامە"ی (فیردەوسی)ـدا كورد بە نەوەی ڕزگاربووەكانی
سەردەمی كاوە و زوحاك لە سەربڕین پێناسە كراوە، بەڵكوو لەبەر ئەوەیە كولتووری میللیی
كوردییش میراتبەرێكی كولتوورە ئێرانیە كۆنەكەیە و بۆی هەیە لە ئاوێنەی ناسنامەی خۆیەوە
كەسێتیەكان و چیرۆكەكان ببینێتەوە، ئەوەش نەك بە پاڵنەری ناسیۆنالیستی، بەڵكو هەر بەپێی
داخوازیی هۆشیاریی ئەفسانەیی كە ئەمڕۆی كۆمەڵگای خۆی بە زادەی ئەو ڕوداوە دامەزرێنیە
دەزانێت كە ئەفسانەكە باسی لێ دەكات. بۆیە كەسێتیەكان دەبنە كەسێتیی گرنگ و دامەزرێنەر
لە ڕابردووی ئەفسانەئاسای كۆمەڵگاكەدا.
كولتووری میللی و هۆشیاریی میللی، بە مەرجێك بوبێتە
"كولتوور" و هۆشیاریی دەستەجەمعی و كۆمەڵێك دەق و داب‌ونەریت و ئەنتیكە و
بەرهەمی هونەری و ئەدەبیی لێ پێك‌هاتبێت و بەهای بۆ كولتووری نەتەوەیی (یان ـ بە لای
كەمەوە ـ ئێتنیكی یان ناوچەیی) هەبێت.. ئەمە با ئەفسانە و فەنتاسیایش بێت؛ گرنگ ئەوەیە
بەشێكە لە كولتوور و كەلەپووری نەتەوەیی و پێكهێنەرێكی كەسێتیی كولتووریی كۆنینەی ئێمەیە،
و نابێت حاشای لێ بكرێت. ئەگەر لە هەندێك حاڵەتدا داب‌ونەریتەكە لە كۆمەڵگایەكی تری
نا-كوردی یان كۆن و کولتوورێکی ئێرانیی هاوبەشەوە سەری‌هەڵدابێت؛ گرنگ ئەوەیە كۆمەڵگای
ئێمەش لە لایەن خۆیەوە پەرەپێ‌دان و "نوسخە" و "ڤێرژن"ی خۆی لەو
داب‌ونەریتە بەرهەم هێناوە و نەوە لە دوای نەوە گەیاندوویەتی و لە ئەدەب و هونەر و
كەسێتیی كولتووریماندا ڕەنگی داوەتەوە و بووەتە بەشێك لە مێژووی كولتووریمان، بووە
بە بەشێك لەو كۆمەڵە پێكهێنەر "مقومات"ـەی كردووینی بەم گەلەی كە هەین.
هەموو جەژن و بۆنە هەرەگەورە و هەرەمیللی و كۆنینەكان
لەم بابەتانەن كە دەگەڕێنەوە بۆ بنچینەی كولتووری و ئەفسانەیی و باكگراوندێكی سروشتی
و كۆمەڵایەتیی گشتی لە پشتیانەوە هەیە، نەك كەسێتی و ڕووداوی تایبەت و مێژوویی دیاریكراو.
هەزاران كەسێتی و جەژن و بۆنەی زۆر میللی هەن كە دنیایەك هونەر و ئەدەبیان لەسەر بەرهەم
هاتووە و میلیۆنان مرۆڤ باوەڕیان پێیانە و هیوا و ئاوات و ئامانجەكانی خۆیان و ئێستا
و داهاتوویان لەو هێمایانەدا بەرجەستە دەكەن.
كەسێتیەكانی وەكو زوحاك و كاوە و فەرەیدوونیش؛ لەو
جۆرە كەسێتیە كولتووری و ئەفسانەیی و میللیە بایەخدارانەن. كولتوور و هۆشیاریی میللی
و دەستەجەمعیی كوردی ئەم كەسێتیانەی لە خۆ گرتووە و بە ڕەنگی خۆی ڕەنگی كردوون، و لە
ئاوێنەی كەسێتیی نەتەوەییەوە بۆیان دەڕوانێت و بە ئەدەب و هونەر و شارستانی بایەخیان
پێ دەدات و دەبنە بەشێك لە كەلەپووری نەتەوەیی.
كەسێتیی كاوە، كەسێتیی شۆڕشگێڕێكی ستەمدیدە و خۆڕسكە، ئەم كەسێتیە لە كولتووری كورددا هەمیشە زیندووە، و كورد لە هەمو سەردەمێكدا چەندان كاوەی هەیە. كولتووری كوردی ئەم كارەی بە هێمای كاوە هەیە، كە ئەو كەسێتیەی بۆ بەرجەستە بكات. ئەم كەسێتیە كولتووریە گشتیە، كەسێتیی شۆڕشگێری خۆڕسك و ستەمدیدە، زۆر گەورەترە لە كەسێكی مێژوویی دیاریكراو بە ناوی "كاوە" لە پێچێكی فەرامۆشكراوی ڕۆژگاری كۆندا، بۆیە پێویست ناكات كەسێتیی كاوە مێژوویی بێت، پێویستە كولتووری و ئەفسانەیی و هێمایی و گشتێنراو بێت بۆ ئەوەی ئاماژە بكات بۆ هەموو ئەو "كاوە" و شۆڕشگێرە خۆڕسك و میللی و پیشەوەر و ستەمدیدە ڕاپەڕیوەی کە نەتەوەی كورد بە درێژایی مێژووەكەی پێشکەشی کردوون. كاتێكیش ئەم كەسێتیە دەبێتە ماددە و كەرەستەی بەرهەمگەلی ئەدەبی و هونەری كە كەسێتیەكە بكەنە ئایكۆنێك و نموونەیەكی باڵا و لە پەروەردەی نیشتمانی و ڕاگەیاندنی نەتەوەییدا ببێتە پاڵەوانێكی نەتەوەیی ئایدیالی؛ دەتوانێت ببێتە سەرچاوەی ئیلهام و هاندان بۆ نەوەكان و سەدان كاوەی واقیعی بەرهەم بهێنێت. ئەمەیە هێز و بەهای ڕاستەقینەی ئەم كەسێتیە.
بنچینەی كەسێتیی كاوەی ئاسنگەر (درەفشی كاویان)ـە، ئاڵای دەوڵەتی ساسانی، كە دەقاودەق بە واتای "ئاڵای شاهانە"یە. "درەفش" وشەیەكە لە ئەوێستاییشدا هەبووە بە شێوەی "درەفشە-" بە واتای 'ئاڵا'. وەكوو دواتر ڕوونی دەكەینەوە؛ وشەی "كاوە"یش لە بنەڕەتدا بە واتای 'پاشا' یان 'شازادە' یان واتایەكی نزیكە لەمەیە، كەواتە ناوێكی گشتیە و ناوی كەسی نیە. كاتێك كەسێتیی كاوە وەكو پاڵەوانێك دروستبووە؛ بەم شێوەیە بووە كە ئەو وشە گشتیەیان كردووە بە ناوی كەسی، بەمەش "كاوە" لە وشەیەكی گشتیەوە بووەتە ناوی كەسێك، كەسێك بە ناوی "كاوە"، بەم شێوەیەش "درەفشی كاویان" واتاكەی لە 'ئاڵای شاهی' یان 'ئاڵای شاهانەوە'ـەوە بوەتە 'ئاڵای كاوە'، بەپێی ئەم واتا نوێیەش كەواتە ئەو ئاڵایە كاوە هێناوێتیە كایە. ئەوەش بەو پێیەی كاوە كە ڕاپەڕیوە بەسەر زوحاكدا، و ئاسنگەریش بوە؛ ئیتر بەركۆشە چەرمینە ئاسنگەریەكەی خۆی كردووە بە ئاڵا و بەو شێوەیە پێشەنگیی خەڵكی كردووە بۆ ڕاپەڕین بەسەر زوحاكدا. ئیتر گوایە ئەم ئاڵایەی دەوڵەتی ساسانی هەر ئەو ئاڵایە بووە كە بۆ ڕاپەڕین بەسەر زوحاكدا بەرز كراوەتەوە. كەواتە كەسێتی و ئەفسانەی كاوەی ئاسنگەر ـ بە بۆچوونی من ـ لە بابەتی "ئێتیۆلۆگیا" Etiology یاخود "ئەفسانەی لێكدانەوەیی" ("أسطورة تفسیریة") Etiological Mythـە، بەتایبەتی لە بابەتی "ئەفسانەی دامەزراندن" ("أسطورة التأسیس) Founding Myth كە دامەزرانی سرووتێك یان دەسەڵاتێك یان شارێك لێك‌دەداتەوە، یاخود لە بابەتی "ئەفسانەی بنچینەكان" Myth of originsی شتەكانە، كە بنچینەی پەیدابوونی شارستانێتییەك یان گەلێك یان داب‌ونەریتێك لێك‌دەداتەوە. بۆیە چیرۆكی كاوەی ئاسنگەر و بەرزكردنەوەی بەركۆشە چەرمینەكەی؛ بۆ لێكدانەوەی چۆنێتیی پەیدابوونی ئاڵای دەوڵەتی ساسانی هاتووەتە كایە و بنچینەی ئەو ئاڵایە لێك‌دەداتەوە. دیارە ساسانیەكان ویستوویانە ئەو ئاڵایە بگەڕێننەوە بۆ ڕووداوێكی گەورە و پەیوەستی بكەن بە پاڵەوانێكی كولتووریەوە، بە شێوەیەك بنچینەكەی بچێتەوە بۆ سەردەمی پاشایانی ئەفسانەیی پێشدادیەكان و کەیانیەکان، بەمەش فەرمانڕەوایی ساسانی ببێتە قۆناغێك لە مێژووی داستان‌ئاسای گەلانی ئێرانی.
بەم شێوەیە دواتر كەسێتیی (كاوە) لەگەڵ چیرۆكی كوشتنی (ئەژی دەهاكە) لەلایەن (ثرەێتەۆنە)وە تێهەڵكێش‌كراوە و كراوە بە هاوبەش و هاوكاری ثرەێتەۆنە، واتە فەرەیدوون، لە ڕووبەڕووبوونەوەی زوحاكدا. ئیتر ئەو چیرۆكە لێكدراوە گەشەی كردووە كە ئێستا پێمان دەگاتەوە و باسی ڕۆڵی هەردوو فەرەیدوون و كاوە دەكات لە لەناوبردنی زوحاكدا. بەڵكو لە چیرۆكە كوردیە میللیەكەدا ڕۆڵی فەرەیدوون بەتەواوی كوێر كراوەتەوە و ڕاپەڕین و پانكردنەوەی سەری زوحاك هەمووی دراوەتە پاڵ كاوەی ئاسنگەر، یان كاوە دەكرێتە پێشەنگ و سەركردەی جەماوەری ڕاپەڕیوی شار و فەرەیدوونیش دەكرێتە سەركردەی هێزی شاخ كە دەگەڕێنەوە بۆ شار، بە زمانی کوردیی هاوچەرخی شۆڕش.
ناوی "كاوە" وەكوو ناوی كوڕان لە كۆمەڵگای كوردیدا ناوێكی خۆشەویستە. ڕاستە لە هەموو ئێراندا ئەم ناوە باوە، دیارە بە هۆی كەسێتیی كاوەی ئاسنگەرەوە، بەڵام دەتوانین بڵێین زیاتر لەناو كورددا باوە و بایەخی تایبەتی هەیە. كاتێكیش بەدوای ڕیشە و بنچینەی ئەم ناوە ڕەسەن و ڕیشەدارەدا دەچین؛ بۆمان دەردەكەوێت ناوەكە بەپێی ڕیشە و پێشینەكەی زیاتر كوردی (و باكووری)ـە و كەمتر فارسی (و باشووری)ـە.
لەژێر ڕۆشنایی زانیاریی فەرهەنگە ڕیشەناسیەكاندا؛ دەكرێت
بەم شێوەیە ڕیشە و واتای ڕیشەیی ناوی "كاوە" دیاری بكەین:
پێش باسی "كاوی" یاخود "كاوە"ی
قۆناغی نوێ؛ ئەمانە پێشینەیەكی ئەوێستاییان هەیە پێویستە تیشكی بخەینە سەر: "كەڤی-"
kavi- و "كەڤە" kava- (یاخود kauui- و kauua-)ی ئەوێستایی، كە بە هەندێك كەسێتیی پاشایانەی ئەفسانەیی وتراوە، هەرچەند
وشەی ستانداردی ئەوێستاییش نیە بە واتای 'پاشا' (وشەی ئەوێستایی سەرەكی بە واتای 'پاشا'؛ "خشەیە-" و "خشەثرییە-"یە،
پێشینەی وشەی "شاهـ")، بەڵكو ـ "كەڤی-" بەتایبەتی ـ زیاتر بە واتای
'شاعیر' (بەتایبەتی شاعیری دیدەوان و خاوەن بینینی ڕۆحی)، و 'شایەر' و
'شانامەخوێن'، و 'خەوندیدە' و 'جێبەجێكەری سرووتی ئایینی'، بووە (وەكوو هاوڕیشەكەی:
"كەڤی"ی سەنسكریتی، كە ئەمیش بەو واتایانە و بە واتای 'دانا' و 'پێشەوای
ڕۆحی' بووە)، بەڵام چونكە لە دەقەكانی ئەوێستادا "كەڤی-" لە پێكهێنانی ناوی
چەند پاشایەكی ئەفسانەییدا دێت، پاشایانی بنەماڵەی ئەفسانەیی "كەیانی" (كە
ئەمەش ئاماژە دەكات بۆ فرمان و ئاكاری پێشەوایەتیی پاشاكان لە كاروباری ئایین و
پەیامی ڕۆحی و سرووتی ئایینیدا، كە پاشاكانی جیهانی كۆن زۆر جار هەردوو دەسەڵاتە
دینی و دنیاییەكەیان لە خۆیاندا كۆدەكردەوە)، كە بوونەتە نموونەی پاشایەتیی پیرۆز
و دامەزرێنی، بۆیە لە كۆتاییدا وشەكە، بەتایبەتی لە شێوەی "كەی"ی قۆناغی
نوێدا، واتای 'پاشا'ی وەرگرتووە.
وشەی "كاوە" كە ئێستە هەیە بە ڕواڵەت بە
لای شێوەی "كەڤە"ی ئەوێستاییدا دەڕوانێت. شێوەی "كاوی" یان
"كابی"، كە لای طەبەری لە "تاریخ"ـەكەیدا (و سەرچاوەكانی
دواتر) ناوی كاوە بە "كابي الأصفهاني" هاتوە؛ ئەمیش وا دەردەكەوێت بە
لای شێوەی "كەڤی-"ـدا بڕوانێت.
بەڵام لە ڕاستیدا "كاوە" و "كاوی"
ڕیشە و بنچینەیان ڕاستەوخۆ ناچێتەوە سەر ئەو دوو وشە ئەوێستاییە، ئەوە "كەی"ی
پارسی و كوردیە كە دەچێتەوە سەر "كەڤی-"ی ئەوێستایی. بەڵكوو "كاوە"
و "كاوی" ڕیشەیان بەم جۆرەیە:
ناوی "كاوە"ی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ ناوێكی
قۆناغی ناوەڕاست كە دەبێت بە شێوەی "كاوەك" بووبێت. ئەم ناوەش لە وشەیەكی
كوردیی ناوەڕاست (و پەهلەویی ئەشكانی)ـەوە سازكراوە: ئاوەڵناوی "كاو"، كە
بە چەند واتایەكی وەكوو 'شازادە' و 'سەردار' و 'قارەمان' و 'پاڵەوانی زەبەلاح' بووە.
دیارە ناوی "كاوە"یش یەكێك لەو واتایانەی هەیە. ئەوە وشەكە بوو لە تاقمی
باكووری و كوردیەكەدا.
لە تاقمی باشووری و پارسیەكەدا؛ دوو وشە یان كۆمەڵە
وشەی پەیوەندیدار هەن:
١. "كەی" كە لە پارسیدا هەیە بە واتای 'پاشا'،
وەكوو لە ناوی "كەی‌خوسرەو"یشدا ماوەتەوە (لە "كەڤی-هەۆسرەڤە"ی
ئەوێستاییەوە)، و لە وشەی فارسیی داڕێژراوی وەكوو "كیانی"ـیشدا هەیە بە واتای
'شاهانە'. ئەمە وشە باشووری و پارسیەكەیە، كە لە "كەی"ی پارسیی ناوەڕاستەوە
ماوەتەوە. ئەمەش هەرچەند دەگێڕرێتەوە بۆ شێوەیەكی وشەكە لە ئێرانیە كۆنەكەدا كە *kavya-یە، بەڵام وا دیارە ئەوە لە ڕێگەی "كەڤی-"ی ئەوێستاییەوە بووە
(واتە خوازراوی ئەوێستاییە لە پەهلەویدا)، كە وەكوو پێكهێنەری هەندێك ناوی
ئەوێستایی ماوەتەوە، وەكوو "كەڤی-كەڤاتە" (كەی-قوباد)، "كەڤی-هەۆسرەڤە"
(كەی-خوسرەو) و "كەڤی-ئوسەن" (كەی-ئوس)، و "كەڤی-ڤیشتاسپە" (كەی-گوشتاسپ).
٢. ئاوەڵناوی "كاو" |كاڤ| لە پارسیدا، بە
واتای 'ئازا' و 'دلێر'، كە پێشتر لە پەهلەویی ساسانیدا بە هەمان شێوەی "كاو"
یان "كاڤ" هەبووە بە هەمان واتای "كاو"ە پەهلەویە ئەشكانیەكە.
هەروەها ئاوەڵناوی "كو" |كەڤ| بە واتای 'ژیر' و 'هۆشمەند'، هەروەها ناوی
"كاوە" |كاڤە=كاڤێ|، كە پێشتر لە پارسیی ناوەڕاست و پەهلەویی ساسانیدا
وا دادەنرێت بە شێوەی "كاڤەك" بووە (بەپێی هەندێك سەرچاوە "كاڤەغ"
كە شێوەیەكی دواتر پێشان دەدات، كە دیارە سەرەتا "كاڤەك" بووەتە "كاڤەگ"،
ئینجا ئەمە بووەتە "كاڤەغ"، ئینجا ئەمەش دەبێتە "كاڤەهـ"،
هەتا لە كۆتاییدا "كاڤە" دەمێنێتەوە). ئەو وشە گشتیانە و ئەم ناوە كەسیە؛
تاقمی باشووری بەگشتی و پارسی بەتایبەتی لە تاقمی باكووریەكە (كە كوردی دیارترین
ئەندامیەتی لە قۆناغی نوێدا) وەریگرتوون و لە باكووریی ناوەڕاستەوە خوازراون، چونكە
پێشینەیان لە پەهلەویی ئەشكانیدا هەیە كە دەتوانین بە "كوردیی ناوەڕاست"
ناوی ببەین.
پێشینەی هەموو ئەمانە لە قۆناغی كۆندا ئەوەیە كە لە
ئەوێستاییدا هەیە بە شێوەی "كەڤی-"، كە لە پێكهێنانی ناوی گەلێك پاشای ئەفسانەییدا
هەیە، كە ئاماژەیان بۆ كرا، هەروەها بە شێوەی "كەڤە" لە هەندێك ناوی ئەوێستایی
تردا (وەكوو ناوی "كەڤە ئوسە" شێوەیەكی تری هەمان ناوی "كەڤی ئوسەن"،
كە بە هۆی ئەم شێوەیەوە "كەڤە ئوسە" ناوەكە بە شێوەی "كاووس"
ماوەتەوە، لە جێی ئەوەی "كەی-ئوس" بێت، پاشان بە تێكەڵكردنی هەردووكیان
ناوەكە بووەتە "كەی كاووس"). و باسمان كرد كە واتای ڕیشەیی و بنچینەیی
ناوە ئەوێستاییەكە؛ واتای 'شاعیر'ی 'دیدەوان' بووە، وەكوو خەوندیدە و ئەوەی
ئەزموونی ڕۆحی دەبینێت و ڕۆڵی ڕابەریی پەرستگا و سرووتی ئایینی دەبینێت.
بۆیە هەموو ئەمانە لە ڕەگێكی ئێرانیی كۆنن: ڕەگی *kav-، و ئەمەش لە ڕیشەیەكی هیندی-ئەورۆپاییە كە ڕەگێكە بە شێوەی *(s)keu- بیناكراوەتەوە، ڕەگی كارێك كە واتای 'هۆشیاربوون' و 'ئاگالێ‌بوون' و 'چاودێری' و 'چاولێ‌بوون'ی گەیاندووە (showی ئینگلیزییش، كە ئینگلیزیە كۆنەكەی بە واتای 'تەماشاكردن' بووە، لە ڕێگەی جێرمەنیی بەراییەوە دەچێتەوە سەر هەمان ڕیشە). بۆیە لێرەوە وشەی وای لێ داڕێژراوە كە بە كەسانێك وتراوە كە پشتی جیهانی بینراو دەبینن و لە جیهانی خەون و بینینی ناخەكیەوە پەیام و هەواڵێك بە شێوەی شیعر و پێشبینی دەهێننەوە (چونكە ئەمانەش چاویان لە جیهانێكی ترە و شتی نادیار دەبینن)، و وشەی وایشی لێ سازكراوە كە واتای 'هۆشیار' و 'زیرەك' و 'دانا' بدات (كە ئەمانە ئاكاری كەسانێكن باش ئاگاداری دەوروبەری خۆیانن و چاودێریی دەكەن، و ئاگاییش دەدەن بە كەسانی تر)، و پاشان واتاكانی تری وەكوو 'ئازا' و 'دلێر'ی وەرگرتووە (دیارە بەو پێیەی ڕووبەڕووبوونەوەی هەڵوێستی سەخت و نەیاری سەرسەخت؛ هۆشیاری و ئاگاییشی دەوێت)، هەروەها واتای 'شازادە'یشی وەرگرتووە، واتە 'تاك لە بنەچەی شاهانە'، كە ئەم توێژە چاوەڕوانیی ئازایی و دلێرییان لێ دەكرێت (لە ناوی "كاوە"دا ئەم دوو واتایە: 'ئازا' و 'شازادە'، ئەگەریان هەیە واتای بنچینەیی بن)، بەتایبەتی لە باكووریەكەدا، و لە باشووریەكەیشدا واتای 'پاشا'ی وەرگرتووە، جگە لەوەی باشووریەكە وشە باكووریەكانیشی خواستووە.
لە دەستەواژەی "درەفشی كاویانی"ـدا كە بە 'ئاڵای شاهی' یان 'ئاڵای كەیی' یان 'ئاڵای شاهانە' ڕاڤە دەكرێت؛ دیارە وشەكە بە واتای 'پاشا' و 'كەی' هاتووە، هەر بۆیە بە شێوەی "درەفشی كەیی" (و "درەفشی كەیانی" و "كەیانی درەفش")ـیش ناوی هاتووە. بەڵام شێوەی وشەكە "كاویان" ( = "كاویان" |كاڤییان|ی فارسی) ئاماژە بەوە دەكات لە وشەی "كاوە" داڕێژرابێت نەك لە وشەی وەكوو "كەی". سەرەتا "كاوە" یان "كاڤە" بە پاشگری "-ان" ئاوەڵناوێكی پاڵدراو "منسوب"ی لێ سازكراوە [لەم لایەنەوە وەكوو وشەی "مادیان" |مادییان| لە فارسیدا وایە كە لە بنەڕەتدا ئاوەڵناوێكە بە واتای 'مێینە'، بنچینەكەی ـ كە لە قۆناغی ناوەڕاستدا "ماتیكان" و "مادیگان" و "مادییان" بووە ـ لە وشەی "مادە(گ)"وە سازكراوە بە واتای 'مێ'، كە دواتر ـ هەر لە قۆناغی ناوەڕاستدا ـ "مادییان" وەكوو ناوێك بە 'مایین' وتراوە و دەقاودەق مەبەست 'ئەسپی مێ'ـیە، وەكوو وشەی "مایین" و "ماهین"ی كوردی، و وشەكە كۆ نیە و "-ان" تێیدا نیشانەی كۆ نیە]، كە بە هۆی ئەوەوە وشەكە خۆی بە بزوێن كۆتایی هاتووە؛ "-یـ-"ێكی ناوگر زیادبووە و وشەكە بووەتە "كاوەیان" یان "كاڤەیان"، پاشان وشەكە كەمێك سواوە و كورت‌بووەتەوە، بە ڕۆشتنی بزوێنی كورتی "كاوە" یان "كاڤە"، كە بووەتە "كاویان" یان "كاڤیان" (وەكوو چۆن "كیان" |كەیان|ـیش، بە واتای 'شاهان'، جار و بار دەبێتە "كیان" |كییان|). ئیتر دەستەواژەكە سەرەتا بە شێوەی "درەفشی كاویان" بووە، دواتر كە "كاویان" وەكوو ناو هاتووەتە پێش چاو؛ پاشگری "-ی"ی پاڵدانی پێوە لكێنراوە تا شێوەی ڕوونی ئاوەڵناوی هەبێت، بەم شێوەیە دەستەواژەكە بووەتە "درەفشی كاویانی"، ئەمەش بە پێشخستنی ئاوەڵناوەكە زۆر جار بووەتە "كاویانی درەفش". هەروەكوو جار و بار "كاویانی" زیاتر دەسوێت و دەبێتە "كاوانی" و دەستەواژەكە دەبێتە "كاوانی درەفش". لە جێی وشەی "درەفش"یش، لە فارسیدا وشەكانی "رایت" و "علم" و "چتر" بەكارهاتوون، و لە كوردییشدا دەوترێت "ئاڵای كاویانی" و ـ زیاتر "ئاڵای كاوە". و ـ زیاتر لەوانە ـ لە فارسیدا "اختر" بەكاردێت، كە خۆی بە واتای 'ئەستێرە' و 'هەسارە'یە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئاڵا ڕەسمیەكە بە هێمایەك لە شێوەی گوڵی نیلۆفەری ئاوی، بە چوار پەڕ و بازنەیەكی ناوەندەوە، ڕازێنراوەتەوە، ئەمەش دیمەنی ئەستێرەیەكی پێ داوە، بۆیە پێیشی وتراوە "ئەختەری كاویانی" یانی 'ئەستێرەی كاویانی'.
ئەگەریشی هەیە دەستەواژەی "كاویان" كۆ
بێت، و جێی بەراوردە لەگەڵ هەردوو "سالیان" و "ماهیان" لە
فارسیدا، چونكە ئەمانەش بەڕواڵەت كۆن، و وتراوە كە كۆی "سال" 'ساڵ' و
"ماه" 'مانگ'ـن بە نیشانەی "-یان" لە جێی "-ان" كە
شێوازێكی ناڕێسایی و تایبەتی كۆیە. ئەگەر وا بێت؛ كەواتە دەشێت "كاویان"ـیش
لە هەمان بابەت بێت و كۆی "كاو" بێت و ناچار نیە كۆی "كاوە"
بێت (ئەو كاتە "كاوان "ـیش لە شێوەی "كاوانی"ـیدا دەشێت
ڕاستەوخۆ كۆی "كاو" بێت و سواوی "كاویانی" نەبێت). لە بەكارهێنانیشدا "سالیان" لە
فارسیدا بە واتای 'ساڵان' و 'ساڵەها' دێت و جار و بار بە واتای 'یەك ساڵ'ـیش دێت.
ئەگەریشی هەیە ئەمانیش كۆی "سالە" و "ماهە" بن، كە
"سالە" وەكوو ناوێك دێت بە واتای 'كۆی ساڵانی تەمەن'، و
"ماهه"یش وەكوو ناوێك بە واتای 'ڕووناكیی مانگ'، و هەردوو
"سالە" و "ماهە" وەكوو بەشێك لە ئاوەڵناوێكی لێكدراو دێن، بۆ
نموونە: "یك سالە" و "یك ماهه"، وەكوو "یەك ساڵە" و
"یەك مانگە"ی كوردی. ئەگەر بە ڕاستی ئەمانە كۆی "سالە" و
"ماهه" بن؛ كەواتە دەبنە نموونە بۆ ئەو ئەگەرەی كە "كاویان"ـیش
دەشێت كۆی "كاوە" بێت. لە هەمان كاتیشدا ئەگەری هەیە ئەمانیش
"ساله" و "ماهه" بە نیشانەی "-ی"ی پاڵدان كرابێتن
بە جووتە ئاوەڵناوی "سالیان" و "ماهیان"، وەكوو ئەگەری یەكەمی
سازبوونی "كاویان" وەكوو ئاوەڵناوێك لە "كاوە". "سالیان"ـیش
"سالیانی"ی لێ سازبووە، وەكوو "كاویانی" لە "كاویان".
ئەگەرەكان هەموویان مشت‌ومڕ هەڵدەگرن، و ئەو
ئەگەرەی دەكرێت لێرەدا وەكوو ئەنجامێك هەڵیبژێرین؛ هەر ئەگەری یەكەمە كە "كاویان"
وەكوو ئاوەڵناوێك هەر لە ناوی "كاوە" بە پاشگری "-ان"ی پاڵدان
سازكراوە. بەڵام ئەو كاتە وشەكە "كاوە" هێشتا ناوێكی گشتی بووە بە واتای
'كەسی شازادە' و 'كەسی شاهانە'، یان كەسی 'قارەمان' و 'پاڵەوانی گەورە' بووە (لە
حاڵەتی كەسێتیی كاوەی ئاسنگەردا؛ واتای 'پاڵەوانی گەورە' گونجاوترە، كە ئاسنگەریش
نموونەی پیاوی بەهێز و بەجەستە و پاڵەوان‌ئاسایە، هەرچەند ئەم لایەنە گرنگترین
"مۆتیف"ی کەسێتیی ئاسنگەر نیە، و ئاسنگەربوونی کەسێتیەکە لایەنی
گرنگتریشی هەیە، بەتایبەتی چەکوشەکەی کە چەکی نموونەیی ئەژدیهاکوژیە، و پەیوەندیی
هێمایی توندوتۆڵی بە فرمانی ئەژدیهاکوژیەوە هەیە).
دواتر ئینجا ئاڵاكە دراوەتە پاڵ كەسێك بە ناوی
"كاوە" (ئیتر لێرەوە وتراوە "درەفشی كاوە"، و ـ لە كوردیدا ـ
"ئاڵای كاوە"، كە دەستەواژەی نوێن. شێوەی "كابی"ی ناوەكە وەكوو
لای طەبەری هاتووە و دەنگێكی وەكوو kāβīی لە پشتەوە هەیە و لە "كاڤی"ـەوە نزیكە؛
ئەمیش دیارە هەر لە "كاڤیـ(ـان)" دەرهێنراوە، ئەمەش بەڵگەیەكی ترە بۆ
ئەوەی كەسێتی و ناوی كاوە لە "درەفشی كاویان"ـەوە هێنراوە و سازكراوە).
واتە وشەی "كاوە" لە ناوێكی گشتیەوە بووە بە ناوێكی كەسی، و بەم شێوەیە كەسێتیی
كاوە بۆ یەكەم جار دروستبووە.
